اگر بخواهیم این پاسخ را بدهیم که شاخص اچ ایندکس (H-Index) چیست؟ باید اینگونه پاسخ دهیم که  شاخص اچ ایندکس «H-Index »، شاخصی برای ارزیابی علمی مقالات پژوهشگران و محققان  است که میزان تأثیر گذاری آنها را در پیشبرد علم نشان می دهد. این شاخص در حال حاضر به عنوان بهترین معیار موجود در ارزیابی علمی افراد به کار برده می شود. دانشمندان همواره در جستجوی راه های جدید برای تجزیه و تحلیل ، اندازه گیری و مقایسه چیزهای مختلف هستند .شاخص « H-Index » در سال  ۲۰۰۵ توسط  Jorge Hirsch  شرح داده شد .این شاخص نوعی اندازه گیری است که با هدف توصیف بهره وری علمی و تأثیر پژوهشگر بوجود آمده است .

« h-index » ،  نیز مانند بقیه معیارها ، شاخصی کامل نیست ، اما آن بیشتر مسائل و مشکلات مرتبط با ایمپکت فاکتور  و روند چاپ را نشان می دهد و تجزیه و تحلیل های جالبی را بوجود می آورد . امروزه شاخص های کمی و کیفی زیادی برای سنجش تولیدات علمی نویسندگان و محققان ، مؤسسات و کشورها وجود دارد . شاخص های کمی ، تعداد مقالات منتشر شده در مجلات علمی معتبر جهان است و شاخص کیفیت تعداد استنادها و ارجاعات داده شده به مقالات علمی افراد ، مؤسسات و کشورهاست . دانشمندان با ادغام این دو فاکتور کمی و کیفی ، معیارهای جدیدی را ابداع کرده اند که از جمله این معیارها می توان به شاخص اچ ایندکس« H-Index »  اشاره کرد.

H-Index چیست؟

شاخص اچ ایندکس« H-Index »  ، معیاری است برای اندازه گیری تعداد مقالات مؤثر یک محقق که چاپ کرده است . هر چه قدر تعداد مقالات با اهمیت یک نویسنده یا یک مجله بیشتر باشد ، شاخص اچ ایندکس « H-Index »  آن بالاتر خواهد بود وجایی که آن مقاله به چاپ رسیده است ،  تأثیری در میزان این شاخص ندارد . به عبارت دیگر، زمانی که ایندکس فردی به اندازه ی h باشد ، یعنی تعداد h مورد مقاله منتشر شده دارد که برای هر کدام از آنها h بار استناد شده است.

 برای محاسبه ی شاخص H-Index   اطلاعات زیر مورد نیاز است :

• تعداد کل مقالات چاپ شده (NP)
• تعداد استنادات برای هر مقاله (NC)
• بنابراین محقق می تواند از خودش بپرسد که” آیا مقاله  چاپ شده ای دارد که حداقل یک بار توسط دیگران به آن استناد شده باشد؟” اگر این چنین باشد محقق « H-Index »   یک دارد و می تواند به سؤال بعدی اقدام کند ، “آیا محقق  دو مقاله چاپ شده دارد که برای هر یک دوبار استناد شده باشد؟” اگر این چنین باشد ، پس این بار هم عدد اچ ایندکس « H-Index »  او ۲ است ومحقق می تواند سؤالات را به همین شیوه ادامه دهد تا زمانی که نتواند به سؤال پاسخ مثبت دهد .

دلیل اهمیت H-Index

این شاخص به منظور ارتقای سایر شاخص‌های اندازه‌گیری علم مانند تعداد کل مقالات و تعداد کل استنادات طراحی شده است تا محققان تأثیرگذار را از آنهایی که صرفاً تعداد زیادی مقاله منتشر می‌کنند ، متمایز کند. این شاخص نسبت به سایر معیارها چندین مزایا دارد که عبارتند از :

• این شاخص متکی به استنادات مقالات یک نویسنده است و ارتباطی با استنادات مقالات مجلات ندارد.پس یک اندازه گیری صحیح و واقعی از کیفیت است .
• این شاخص به واسطه ی ارجاع دهی به یک مقاله موثر زیاد تغییر نمی کند .
• تعداد زیاد مقالاتی که به طور ناچیزی مورد استناد قرار گرفته اند ، باعث افزایش این شاخص نمی شود .
• این شاخص ، چاپ کردن مقاله را به حداقل می رساند ، یعنی فرد تلاش می کند هر مقاله ای را چاپ نکند و به منتشر کردن مقالات با کیفیت بپردازد .
• این شاخص برای سنجیدن و مقایسه کردن دانشمندان هم رشته و هم شغل مناسب است .
• این شاخص علاوه بر سنجیدن اشخاص ، به مقایسه بخش ها  ، برنامه ها و گروه های دیگری از دانشمندان می پردازد.

ابزارهای محاسبه H-Index

سه پایگاه اطلاعاتی معروف وجود دارد که شاخص « H-Index »  را محاسبه می کنند . پایگاه های Web of Knowledge و Scopus که نیاز به اشتراک دارند و Google Scholar که این کار را به صورت رایگان انجام می دهد.

Web of Knowledge

شبکه دانش ، یکی از پایگاه متعلق به موسسه اطلاعات علمی (ISI) است . یکی از بهترین ابزارها برای محاسبه شاخص « H-Index » ، ابزار Web of Science می باشد که از بخش های Web of Knowledge (WOK) است. این ابزار برای محاسبه شاخص H ، کلیه مقالات یک نویسنده را از ابتدا تا زمان حال مد نظر قرار می دهد . در صورتی که از طریق دانشگاه یا حساب شخصی به این پایگاه دسترسی داشته باشید ، می توان به راحتی با جستجوی نام نویسنده مورد نظرتان ،« H-Index » و بسیاری اطلاعات آماری دیگر راجع به آن را در این پایگاه مشاهده  کرد .

Scopus

این پایگاه اطلاعاتی که همانطور که قبلا گفته شده متعلق به انتشارات الزویر است ، یکی دیگر از پایگاه هایی می باشد که شاخص « H-Index » و بسیاری اطلاعات آماری دیگر را برای نویسندگان مختلف در اختیار محقق قرار می دهد. نکته ای که در مورد این پایگاه باید بدانید این است که تنها مقالات سال‌های ۱۹۹۵ به بعد را که در این پایگاه ثبت شده اند، برای محاسبه شاخص « H-Index » مد نظر قرار می دهد .

Google Scholar

این ابزار که برای شرکت گوگل می باشد، رایگان بوده و محقق یا پژوهشگر می تواند به راحتی با ثبت یک حساب کاربری در گوگل شاخص « H-Index » خود را محاسبه کنید.

در مورد این ابزار، باید به این نکته توجه کرد که به دلیل مد نظر قرار دادن طیف گسترده ای از مقالات در محاسبه شاخص « H-Index »  (حتی مقالاتی که به صورت رایگان در اینترنت وجود دارند و در مجلات معتبر منتشر نشده اند)، به اندازه ابزار های دیگر دقیق نیست.

اما از آنجا که ابزاری رایگان بوده و نرم افزار های زیادی برای استفاده از آن وجود دارد، مناسب است. Publish or Perish و Scholar H-Index Calculator دو نرم افزار خوب می باشند که برای محاسبه این شاخص از اطلاعات گوگل اسکولار استفاده می کنند.

تفاوت در شاخص های محاسبه شده پایگاه های مختلف

برای پژوهشگرانی که سال های بسیاری را به پژوهش و تحقیق اختصاص داده اند ، شاخص های H محاسبه شده در پایگاه های مختلف می تواند تفاوت قابل توجهی داشته باشد. این تفاوت از عواملی ناشی می شود که به برخی از آن ها پیش تر اشاره گردید . برخی از مهمترین عوامل را می توان به صورت زیر بر شمرد :

تفاوت در بازه زمانی انتشار مقالات برای محاسبه شاخص 

 از آن جایی که پایگاه اسکوپوس برای محاسبه شاخص « H-Index » ، مقالات فهرست شده از سال های ۱۹۹۵ به بعد این پایگاه را مد نظر قرار می دهد، عملا مقالات که قبل از این سال منتشر شده اند ، نادیده گرفته می شوند. حال آنکه ممکن است همان مقالات به دفعات مورد استناد قرار گرفته باشند . بنابراین اثر این تفاوت بیشتر در پایگاه اسکوپوس خود را نشان می دهد .

تفاوت در پوشش مقالات 

 گاهی ممکن است یک مقاله به دلایل مختلفی در یک پایگاه ثبت نشده باشد . البته اثر این تفاوت معمولاً زیاد نیست . علاوه بر این محقق  می تواند با امکاناتی که در Scopus و WOK وجود دارد، تقاضای تغییرات در مقاله های خود را بدهد . بدین ترتیب این پایگاه ها پس از بررسی، مقالات و یا تعداد استناد های مد نظر شما را کم و یا زیاد خواهند کرد.

 تفاوت در تعداد مقالات و مشابهت های اسمی 

 در پایگاه های Scopus و WOK هر نویسنده برای خود یک صفحه دارد و کلیه اطلاعات مربوط به وی در آن ثبت می شود به طوری که احتمال جابجایی تحقیقات پژوهشگران به صفر تمایل می کند . از طرفی هر مقاله منتشر شده تنها یک بار در این پایگاه ها ثبت می شوند . حال آنکه در گوگل اسکولار اینگونه نیست . در صورت وجود مشابهت اسمی،   امکان تداخل وجود دارد و این گاهی باعث ایجاد تفاوت در نتایج می شود. همچنین ممکن است یک مقاله دو یا چند بار در اسکولار فهرست شده باشد.  این امر در شرایط خاص می تواند باعث افزایش و یا کاهش کاذب شاخص « H-Index »  شود .

معایب و نقاط ضعف  H-Index 

نقاط ضعف شاخص اچ ایندکس « H-Index » عبارت است از:

• این شاخص ،تعداد مقالات استناد شده را اندازه گیری می کند بدون اینکه در نظر بگیرد دلیل استناد کردن و یا استفاده از این مقاله چه بوده است؟شاید دلیل منفی داشته است.
• این شاخص،تغییرات در میانگین تعداد استنادات یا انتشارات در رشته های مختلف را محاسبه نمی کند.
• این شاخص،تعداد و جایگاه نویسندگان مقاله را نادیده می گیرد.
• این شاخص نیز مانند سایر معیارها ، بر اساس داده های قبلی پایه گذاری می شودو یک پیش بینی کننده معتبر از عملکردهای آینده نیست .

با این حال جورج هیرش با پیگیری یک نشریه ثابت کرده است که شاخص اچ ایندکس « H-Index »  در پیشگویی عملکردهای علمی آینده ، نسبت به سایر شاخص ها بهتر است. در نهایت امیدواریم از این پست  در وب سایت گروه تحقیقاتی نخبگان برتر لذت کافی را برده باشید و برایتان مفید واقع شده باشد .

منبع : گروه تحقیقاتی نخبگان برتر – مشاوره پایان نامه – مشاوره مقاله – مشاوره پروپوزال